Arianizm

Rzadko się zdarza, żeby jakiś ruch religijny trwał bez zmian. Czasem zmiany te niosą za sobą olbrzymie schizmy. Czasem powstaje jednak tylko grupa ludzi, których przekonania są nie tylko nie podzielane, ale i nieakceptowane przez innych. Przekonania te traktowane są jako herezje, najczęściej jedynie o lokalnym zasięgu. Arianizm prześlizguje się jakoś pomiędzy tymi dwoma rodzajami odłamów. I chociaż w dzisiejszych czasach nie ma już kościoła ariańskiego jako takiego, to jego dziedzictwo przyciąga wiernych po chwilę obecną.

Siedemnaście wieków temu…

Korzenie arianizmu sięgają przełomu III i IV w. n.e. Wtedy to żył Ariusz, prezbiter z Aleksandrii, który powołując się na Biblię zaprzeczył pełnej boskości Chrystusa, a więc zanegował doktrynę Trójcy Świętej. Antytrynitaryzm, bo tak nazywamy zaprzeczenie Trójcy, towarzyszył chrześcijaństwu od samego początku, jednak to właśnie nauki Ariusza miały największy wpływ na kształtowanie się tego ruchu.
Ariusz uważał, że Syn Boży nie istniał przed stworzeniem go przez Boga, tak więc naturą Boga nie może odwieczne być współistnienie w trzech Osobach. Rozważania te zakończyły się uznaniem Ariusza za heretyka i potępieniem go przez I Sobór Nicejski w 325 r n.e.
Mogłoby się zdawać, że na tym historia się zakończy, ale tak się wcale nie stało. Ariusz do czasu Soboru zyskał sporą rzeszę zwolenników, którzy pozostali wierni swoim przekonaniom nawet po podpisaniu dokumentów soborowych. Ich wpływy były na tyle duże, że kiedy umierał Konstantyn I Wielki ( który ustanowił tolerancję dla chrześcijaństwa w Cesarstwie Rzymskim), to ochrzcił go biskup Euzebiusz z Nikomedii, arianin.

Antytrynitarze pośród Gotów

Podczas gdy na wschodzie chrześcijańskiego świata toczyły się debaty teoretyczne, na zachodzie arianie odnosili praktyczne zwycięstwo. Pochodzący z rodziny germańsko-greckiej Wulfila, uczeń Euzebiusza, został posłany do plemion germańskich żyjących nad Dunajem i odniósł tam spektakularny sukces. Ludy germańskie chętnie przyjęły doktrynę Ariusza, a sam Wulfila nazywany jest czasem “Apostołem Gotów”. Jego olbrzymim sukcesem jest także przetłumaczenie prawie całej Biblii na język gocki, było to pierwsze tłumaczenie Pisma Świętego na język lokalnej ludności.
Końcówka V wieku zastała chrześcijańską Europę podzieloną na nicejski wschód i ariański zachód, gdyż poza naddunajskimi plemionami, doktrynę Ariusza przyjęli także Frankowie, Burgundczycy, Wizygoci i Wandalowie. Panowanie władców ariańskich na Zachodzie wygasło ostatecznie dopiero w VIII w.

Bracia polscy

Historia arianizmu ma w sobie także polski akcent. Kiedy z niewielkim opóźnieniem, Reformacja zawitała do Rzeczpospolitej, swą działalność rozpoczęli wówczas bracia polscy. Antytrynitarne idee napłynęły do nas z południa, szczególnie z Włoch, gdzie władze kościelne prześladowały wyznawców zwolenników heretyckiej doktryny. W Polsce arianizm wyłonił się z kalwinizmu i uznawany jest za jedną z najbardziej radykalnych odsłon Reformacji na terenie naszej ziemi. Na mocy Aktu Konfederacji Warszawskiej innowiercom zagwarantowano swobodę wyznania, co umożliwiło około stuletni okres rozwoju arianizmu.
Pod względem obyczajów bracia polscy wyprzedzali swoją epokę, głosząc równość i sprawiedliwość społeczną (część ariańskiej szlachty zwalniała chłopów z obowiązku pańszczyźnianego), zwiększając rolę i prawa kobiet, a także rozwijając szkolnictwo (słynna Akademia Rakowska). Ta sytuacja nie miała jednak za długo trwać.
Nie skończył się jeszcze XVII wiek, a arianizm w Polsce stał się zakazany, wielu braci polskich przeszło na katolicyzm, a część uciekła za granicę (głównie do Siedmiogrodu).

Arianizm dzisiaj

Jak widać po historii arianizmu, był on zawsze raczej ideą niż zamkniętym kościołem. I o ile poszczególne odsłony tej doktryny powstawały i upadały, to sam duch arianizmu przetrwał do dziś.
Istnieje wiele stosunkowo niewielkich grup wyznaniowych, których przekonania opierają się na arianizmie, można tu wymienić np. chrystadelfian (których liczebność szacuje się na około 50 tys. osób), ale największym wyznaniem czerpiącym z arianizmu jest Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy, który zrzesza ponad osiem milionów osób (w samej Polsce ponad sto tysięcy). I chociaż grupy te oczywiście poza doktryną arianizmu różnią się od katolicyzmu pod wieloma innymi względami, to widzimy, że żyjący tak dawno temu Ariusz ma realny wpływ na chrześcijan po dzień dzisiejszy.