Ustrój Watykanu

Z punktu widzenia ustrojoznawstwa państwo Watykańskie posiada ustrój teokratyczny. Oznacza to, że najwyższą władzę świecką i religijną sprawuje jedna osoba, czyli papież. Rządzi on w sposób absolutny, ponieważ nie można go w żaden sposób odwołać.
Papież posiada co prawda organy doradcze, jednak decyzje podejmuje samodzielnie. Uważa się również, że sprawuje on władzę z woli Bożej, a nie z woli ludu (byłby to wówczas absolutyzm oświecony). Dodatkowo przyjmuje się, że w sprawach wiary i obyczajów papież jest nieomylny, pod warunkiem, że przemawia ex cathedra.
Państwo
Typem państwa obowiązującym w Watykanie jest monarchia elekcyjna. Polega ona na wyborze nowego władcy przez określoną grupę osób (w tym przypadku jest to Kolegium Kardynalskie) na mocy obowiązującego prawa. Obecnie zasady wyboru nowego papieża określa Konstytucja Apostolska Universi Dominici Gregis, promulgowana przez Jana Pawła II 22 lutego 1996 roku. Swój status międzynarodowy Watykan zawdzięcza traktatom laterańskim podpisanym 11 lutego 1929 roku. Ówczesny dyktator Włoch, Benito Mussolini, by umocnić poparcie społeczeństwa włoskiego dla faszystów postanowił nadać Watykanowi specjalne prawa. Poza tym Mussolini był świadomy autorytetu papieża, dlatego uznał, że warto mieć go po swojej stronie. Piusowi XI również zależało na otrzymaniu niezależności, ponieważ od 1870 (czyli od momentu zjednoczenia Włoch i włączenia Państwa Kościelnego w skład nowego państwa) papież był tzw. „więźniem Watykanu”. Na mocy traktatów laterańskich, m.in.: wyodrębniono politycznie i terytorialnie nowe państwo Watykan, uznano jego niezależność i niepodległość, ustalono jego powierzchnię na 44 hektary, uznano papieża za osobę świętą. Watykan uzyskał wówczas także tytuł Państwa-Miasta Watykan. Natomiast Włosi zobowiązali się do płacenia trybutu, a rząd włoski uznał katolicyzm za religię panującą we Włoszech. Obecnie uznaje się Watykan za samodzielne państwo, silnie powiązane z państwem włoskim. Polega to głównie na pilnowaniu porządku, ponieważ na terenie Watykanu obowiązuje włoski kodeks karny, a porządku pilnuje tam, m.in. włoska policja. Także za przestępstwa popełnione na terenie Watykanu odpowiada się przed włoskim sądami. Natomiast wbrew powszechnemu mniemaniu Watykan i Włochy prowadzą odrębną politykę finansową, gospodarczą i zagraniczną, z zastrzeżeniem polityki monetarnej (w Watykanie obowiązuje ta sama waluta, co we Włoszech; obecnie – euro).
Administracja
Mimo niewielkiego obszaru na terenie Watykanu znajduje się jeden z najbardziej rozbudowanych aparatów państwowych na świecie – Kuria Rzymska. Za jej pomocą papież załatwia wszelkie sprawy Kościoła powszechnego. Mniej ważne zadania wykonuje ona w imieniu papieża na mocy jego autorytetu. Aby jak najlepiej wspomagać papieża w wykonywaniu jego posługi Kuria Rzymska podlega nieustannym modyfikacjom, szczególnie przy wyborze nowego następcy św. Piotra. Obecnie w skład Kurii Rzymskiej wchodzą: Sekretariat Stanu, kongregacje, trybunały, rady i urzędy.
Sekretariat Stanu
Jedną z najważniejszych instytucji watykańskich jest Sekretariat Stanu, pełniący funkcję kancelarii głowy państwa i ministerstwa spraw zagranicznych. Do jego zadań należy załatwianie zwykłej korespondencji z biskupami, przedstawicielami Stolicy Apostolskiej, rządami państw i ich ambasadorami, duchowieństwem i wiernymi. Koordynuje on również działanie całej Kurii Rzymskiej. Na jego czele stoi Kardynał Sekretarz Stanu. Obecnie jest nim kard. Tarcisio Bertone. Można uważać go za najwyższego przedstawiciela Stolicy Apostolskiej na arenie dyplomatycznej i politycznej. W określonych sytuacjach może on reprezentować osobę papieża. Sekretariat Stanu dzieli się na dwie sekcje: Sekcja Pierwsza do Spraw Ogólnych i Sekcja Druga do Spraw Relacji z Państwami.
Pierwsza z nich służy papieżowi pomocą w codziennych sprawach. Wykonuje zadania, które nie podlegają innej instytucji. Koordynuje ona działania legatów papieskich, obsługuje przedstawicieli rządów przy Stolicy Apostolskiej. Zajmuje się ona również delegacjami Stolicy Apostolskiej przy organizacjach międzynarodowych. Sekcja I zajmuje się redakcja i wysyłaniem najważniejszych dokumentów wystawianych przez lub na polecenie papieża. Są to m.in.: konstytucje apostolskie, bulle i listy. Do jej zadań należy także publikacja przez Biuro Prasowe informacji o działalności Stolicy Apostolskiej, załatwianie spraw związanych z nominacjami zastrzeżonymi dla Stolicy Apostolskiej lub wymagających aprobaty papieża. Sekcja ta przechowuje papieską pieczęć ołowianą i pierścień Rybaka. Jej pracami kieruje arcybiskup – Substytut do Spraw Ogólnych. Sekcja II zajmuje się sprawami wymagającymi porozumienia z rządami innych państw. Utrzymuje ona stosunki dyplomatyczne z innymi państwami oraz podmiotami prawa międzynarodowego. Działa ona na rzecz dobra Kościoła i społeczeństw poprzez konkordaty i inne umowy społeczne. Stosunki dyplomatyczne Stolicy Apostolskiej z Polska zostały wznowione w 1989 roku (akredytowano wówczas nuncjusza apostolskiego w Polsce – obecnie jest nim abp Józef Kowalczyk, i ambasadora RP przy Stolicy Świętej – obecnie jest nim Hanna Suchocka). W państwach, gdzie obowiązuje system konkordatowy Sekcja II zajmuje się sprawami wymagającymi porozumienia z rządem. W niektórych przypadkach Sekcja II może obsadzać stolice Kościołów lokalnych. Na jej czele stoi Sekretarz ds. Relacji z Państwami.
Kongregacje
Kolejnymi elementami składowymi Kurii Rzymskiej są kongregacje. Jest to 9 stałych komisji kardynalsko-biskupich zajmującymi się określonymi dziedzinami spraw kościelnych. Każdą z kongregacji kieruje kardynał prefekt mianowanym przez papieża. Kongregacje składają się z kardynałów i biskupów. Podejmują oni kolegialnie decyzje w najważniejszych sprawach. Przy każdej kongregacji działa kolegium konsultorów, czyli biegłych z danej dziedziny, którzy posiadają głos doradczy.
Trybunały
W skład Kurii Rzymskiej wchodzą także trybunały pełniące funkcje władzy sądowniczej. Najważniejszym z nich jest Penitencjaria Apostolska, zwana także Trybunałem Pokuty. Rozpatruje on sprawy sumienia. Do jej kompetencji należą kwestie zakresu wewnętrznego oraz sprawy odpustów. Udziela on rozgrzeszeń, dyspens, zamiany, sanacji oraz łask zastrzeżonych Stolicy Apostolskiej. Rozstrzyga ona także kazusy związane z sakramentem pokuty.
Kolejnym Trybunałem jest Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej. Wykonuje on głównie funkcje kasacyjno-administracyjne, troszczy się o właściwy wymiar sprawiedliwości w Kościele. Można go porównać do świeckiego sądu najwyższego. Sygnatura weryfikuje sprawozdania trybunałów diecezjalnych i bada stan zgodności procedury z normami prawa kanonicznego. Funkcje sądu apelacyjnego sprawuje Trybunał Roty Rzymskiej składający się z 21 sędziów. Jego pracami kieruje Dziekan. Rota jest trybunałem odwoławczym dla spraw rozstrzyganych przez trybunały kościelne niższej instancji, zwłaszcza orzekania o nieważności małżeństwa. Dana sprawa kierowana jest bezpośrednio do Roty, jeżeli wyroki trybunału prowincjalnego i diecezjalnego pozostają różne. Jeżeli wyroki są zbieżne, strona przegrana może odwołać się do Roty. Także od jej wyroków przysługuje odwołanie. Rozpatruje je wówczas inny skład sędziowski lub Trybunał Sygnatury.
Rady
Stosunkowo nową częścią Kurii Rzymskiej są papieskie rady. Powstały one dopiero w XX wieku i mają charakter ekspercko-promocyjny. Każada rada ma różną strukturę, ale na czele każdej z nich stoi arcybiskup-przewodniczący. Rady zajmują się sprawami, które w ostatnich latach znalazły się w centrum zainteresowania Kościoła. Warto wspomnieć, że Papieska Rada Tekstów Prawnych pełni obecnie funkcje kościelnego sądu konstytucyjnego.
Ministerstwa
Istotnym elementem Kurii Rzymskiej są urzędy. Pełnią one funkcje ministerstw gospodarki, finansów i skarbu. Pierwszym z nich jest Kamera Apostolska. Jest ona jednym z najstarszych urzędów watykańskich, bowiem już od XI wieku zarządza majątkiem Stolicy Apostolskiej i Państwa-Miasta Watykanu, zwłaszcza w okresie sedewakancji (braku papieża). Przewodniczy jej Kardynał Kamerling. Obecnie jest nim sekretarz stanu kard. Tarcisio Bertone. Pomiędzy śmiercią papieża a wyborem nowego Kardynał Kamerling pełni funkcje głowy państwa Watykan. Po śmierci papieża Jana Pawła II funkcję tę sprawował kard. Eduardo Martínez Somalo.
Kolejnym urzedem jest Administracja Dóbr Stolicy Apostolskiej. Zarządza ona dobrami posiadanymi przez Stolicę Apostolską w celu zapewnienia środków niezbędnych do funkcjonowania Kurii Rzymskiej. Ostatnim ważnym urzędem jest Prefektura Ekonomicznych Spraw Stolicy Apostolskiej. Koordynuje on prace organów odpowiedzialnych za gospodarkę finansową i czuwa nad jej prawidłowością.
Inne
Ostatnimi dwiema instytucjami Kurii Rzymskiej są: Prefektura Domu Papieskiego i Urząd Papieskich Nabożeństw Liturgicznych. Pierwsza z nich odpowiada za porządek i dyscyplinę siedziby papieskiej. Jej prefekt jest najczęściej osobistym sekretarzem papieża (obecnie jest nim ks. Georg Gaenswein). Towarzyszy on papieżowi podczas wykonywania codziennych czynności i wszelkich wizyt. Przygotowuje on również papieskie audiencje i ceremonii poza ich częścią liturgiczną. Druga z instytucji zajmuje się organizacją wszelkich nabożeństw z udziałem papieża. Jej pracami kieruje Mistrz Papieskich Nabożeństw Liturgicznych, zwany potocznie ceremoniarzem papieskim. Instytucja ta zajmuje się także organizacją zebrań Kolegium Kardynalskiego i kierowaniem jej pracami w czasie sede vacante.