Dziedzictwo języka łacińskiego obecne we współczesnym świecie jest faktem niezaprzeczalnym. Nie będzie też w żadnym wypadku przesadą ani przekłamaniem, gdy powiemy, że to właśnie łacina zbudowała kulturę europejską w takiej postaci, w jakiej ją dziś rozumiemy. Łacina, będąc przede wszystkim językiem zachodniego chrześcijaństwa, była środkiem, poprzez który gwałtownie rozprzestrzeniały się zachodnie wzorce kulturowe – sama religia sensu stricte była tu jedynie czubkiem góry lodowej. Zanim jednak łacina zaczęła odgrywać tak znakomitą rolę w świecie, od jej narodzin musiało minąć wiele stuleci, aby doszła do swojego późniejszego statusu. Rozwój i rozprzestrzenianie się łaciny jest bez wątpienia tematem, na który napisano już wiele książek i publikacji naukowych, a równie wiele zapewne powstanie w przyszłości. Ogarnięcie wszystkich aspektów historii języka łacińskiego wydaje się rzeczą niemożliwą, i każda praktycznie próba całościowego ujęcia tematu jest z góry skazana na niepowodzenie.
Jednak jak każdy wieloaspektowy temat, tak i historia języka łacińskiego pozwala nam na spojrzenie na nią tylko pod jednym, w danym momencie dla nas istotnym kątem. Niniejszy tekst również jest w swym założeniu tekstem bardzo wybiórczym, a jego celem jest głównie przedstawienie pokrótce najważniejszych etapów historii języka łacińskiego z perspektywy tzw. historii zewnętrznej. Oznacza to, że nie znajdziemy tu informacji o strukturze języka – jego gramatyce bądź też wymowie. Główny nacisk będzie położony na historię społeczności, które językiem łacińskim się posługiwały, i to zarówno u zarania jego istnienia, jak i w okresach późniejszych, gdy łacina zaczęła bardzo gwałtownie zyskiwać na znaczeniu, potem powoli ustępując językowi angielskiemu w roli lingua franca.
Czasy starożytne w Italii
Okres, od którego możemy rozpocząć opowiadanie historii łaciny sięga IX-VIII w. p.n.e., kiedy to na Półwysep Apeniński, bardziej precyzyjnie na mały obszar zwany Lacjum, przybył szczep Latynów. Był to lud indoeuropejski, który podobnie jak inne szczepy italskie (Oskowie, Umbrowie, Wenetowie) przybył do Italii z północy. Wydarzeniem o ogromnym znaczeniu dla rozwoju języka łacińskiego było założenie Rzymu – tradycyjnie datuje się je na połowę VIII w. p.n.e. Należy zauważyć, że Latynowie nie posługiwali się jednolitym językiem – istniały liczne dialekty latyńskie, z których najbardziej prominentnym była łacina rzymska. To właśnie Rzymianie, poprzez gwałtowną ekspansję polityczną, przyczynili się do ekspansji łaciny, ściślej jej rzymskiego dialektu, najpierw w obrębie Lacjum, a następnie w całej Italii. Zjednoczenie całego Lacjum pod egidą Rzymu miało miejsce w 338 r. p.n.e., jako rezultat wojny latyńskiej. W tym też okresie łacina zaczęła silnie oddziaływać na pozostałe dialekty latyńskie, gwałtownie się do niej w rezultacie upodabniających, zwłaszcza w sferze słownictwa. Na pozostałych obszarach Półwyspu Apenińskiego ten rodzaj ekspansji łaciny nie mógł się dokonać – inny mieszkańcy Półwyspu mówili językami zbyt oddalonymi od łaciny, aby możliwe było stopniowe przenikanie do nich języka Rzymian. Co więcej, na terenach geograficznie bardziej oddalonych od Rzymu rzadsze były bezpośrednie kontakty z Rzymianami. Łacina jednak rozprzestrzeniała się na skutek kolonizacyjnej polityki Rzymu – Rzymianie na podbitych terenach osadzali swoich obywateli, armię i administrację. Cała Italia została podbita w III w. p.n.e. Wtedy też Rzym sięgnął po tereny poza Półwyspem Apenińskim – po I wojnie punickiej zdobył Sycylię, Sardynię i Korsykę. Od tego momentu rozwój terytorialny państwa rzymskiego zaczął nabierać tempa – kolejnymi zdobyczami republiki, a następnie cesarstwa, były Półwysep Iberyjski, Grecja, Galia, Brytania, Mauretania w Afryce, Dacja, część Germanii i inne krainy – ekspansja wschodnia Cesarstwa sięgnęła Azji Mniejszej, Syrii i Egiptu, a nawet dalej na wschód. Obecność łaciny na wszystkich podbitych terenach nie podlegała dyskusji, zwłaszcza w początkowym okresie. Różny jednak bywał stopień jej integracji. Łacina bardzo dobrze zadomowiła się w Europie Zachodniej, zwłaszcza w basenie Morza Śródziemnego. Podobnie stało się w wypadku położonej na wschodzie Dacji, gdzie przybyło wielu łacińskojęzycznych mieszkańców z całego cesarstwa. Zupełnie odmienny los czekał łacinę na innych wschodnich obszarach imperium – tam prym wiodła greka, dlatego łacina nie zdobyła tam szczególnej popularności.
Niewiele wiedzielibyśmy o języku Rzymian bez zabytków piśmiennictwa. Łacińskich tekstów zachowało się zaskakująco dużo, co wskazuje na wysoki poziom kultury starożytnych Rzymian. Najdawniejszym zachowanym zabytkiem piśmiennictwa w języku łacińskim jest najprawdopodobniej pochodząca z VII lub VI w. p.n.e. inskrypcja „Manios me fhefhaked Numasioi”, którą można przetłumaczyć jako „Maniusz stworzył mnie dla Numeriusza”, jednak powątpiewa się często w jej autentyczność. W trochę późniejszym okresie zostaje spisane prawo XII tablic (451 r. p.n.e.), spisywane są także mowy wygłaszane w senacie. Prawdziwym początkiem epoki literackiej jest jednak dopiero druga połowa III w. p.n.e., kiedy to piszący po łacinie Grek Liwiusz Andronik tłumaczy na łacinę „Odyseję”. Niedługo po nim tworzą też np. komediopisarze Plaut i Terencjusz oraz wielu innych pomniejszych autorów. Wśród najbardziej znaczących twórców tego okresu wymienia się też poetę Enniusza, uważanego za jednego z twórców archaicznej tradycji języka literackiego. Za koniec etapu łaciny archaicznej uznaje się lata 80 I w. p.n.e., gdy tworzyć rozpoczyna Marek Tuliusz Cyceron. Jest to początek epoki klasycznej, podczas której światło dzienne ujrzały najwybitniejsze dzieła literatury łacińskiej – w pierwszym podokresie, tzw. cycerońskim pisali m.in. Juliusz Cezar i Marek Terencjusz Warron, w późniejszym, zwanym augustowskim, tacy wybitni twórcy jak Wergiliusz, Horacy, Owidiusz czy historyk Tytus Liwiusz. Nigdy już potem nie napisano po łacinie dzieł, które mogłyby przewyższyć dokonania wyżej wymienionych. Dlatego też to właśnie język epoki klasycznej (znanej też jako epoka łaciny złotej) jest po dziś dzień uważany za standard języka łacińskiego. Po epoce klasycznej nastał czas łaciny srebrnej. Trwała ona od I do III w. n.e., a jej charakterystyczną cechą były nasilające się tendencje archaizujące – celowo wprowadzano do tekstów pisanych nie elementy łaciny ówczesnie rzeczywiście używanej, a formy archaiczne z II w. p.n.e. Przedstawicielem tego okresu w rozwoju języka łacińskiego są np. Tacyt, Seneka Młodszy i Lukan. Późniejsze wieki, ze względu na liczne turbulencje polityczne i postępujący rozkład Cesarstwa przyniosły także okres podupadania języka łacińskiego, któremu towarzyszył kryzys łacińskiej literatury. Łacina mówiona ulegała barbaryzacji, bardzo się różnicując w różnych zakątkach imperium, dzieła pisane były bardzo nieliczne. Ostatnim tchnieniem życia wydanym przez klasyczny, literacki język łaciński był swego rodzaju renesans w IV w. n.e., kiedy to nastąpił nawrót do wzorców klasycznych, który też spowodował kolejne gwałtowne oddalenie się łaciny pisanej od obowiązujących wtedy standardów mówionych. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego łacina literacka stała się przede wszystkim językiem szkolnym, a jej tradycję kontynuował przede wszystkim Kościół. Kompletną śmierć łaciny jako języka pierwszego, przekazywanego z pokolenia na pokolenie datuje się na VII i VIII wiek.
Charakteryzując losy łaciny w starożytności nie można nie wspomnieć o jej rodzącej się wtedy prymarnej roli w chrześcijaństwie. Pierwsze przekłady Biblii na łacinę pochodzą z II i III wieku n.e. W wieku IV łacina zastępuje grekę w roli języka liturgicznego – spowodowane jest to spadającym poziomem znajomości greki na zachodzie imperium. Na przełomie IV i V św. Hieronim dokonuje najsłynniejszego chyba przekładu Biblii na łacinę – jest to tzw. Wulgata. W tym okresie działają też inne wybitne postacie Kościoła, jak twórca łacińskiej liturgii św. Ambroży czy św. Augustyn z Hippony, obaj tworzący wiele łacińskojęzycznych dzieł. Łacina została szczególnie wyniesiona na piedestał za pontyfikatu Grzegorza Wielkiego (540-604), który w roku 600 uznał ją za jedyny język liturgii Kościoła zachodniego.