Aniołowie w Piśmie Świętym

„Dobrzy i źli aniołowie występują w Biblii wielokrotnie, są z nią nierozerwalnie związani. Zanegować istnienie aniołów, wykreślić duchy z Pisma Świętego, znaczy tyle, co napisać święte księgi od nowa”. Teologowie są jednoznaczni w swych przekonaniach, że nie sposób – konstruując teologię biblijną, tak Starego jak i Nowego Testamentu – pominąć wątek anielski.

„Kto afirmuje Pismo Święte, musi przyjąć także istnienie ‘duchowych istot’, Bożych wysłanników, czyli aniołów”.

Anioł przerażony
Angelologia Starego Testamentu
Najstarsze księgi Starego Testamentu zawierają prawdę o aniołach, jednak nie jest ona tam ściśle sprecyzowana na płaszczyźnie teologicznej. Od postaci jednolitych (anioł Jahwe), w tekstach najstarszych, do „rozpływających się w wielotorowości funkcjonalnej” w tekstach młodszych. Aniołowie występują tam, głównie w kontekście misji wypełnianych wobec człowieka, zwłaszcza wobec Izraela.
„W Starym Testamencie zaznaczają się trzy – wyraźnie różniące się między sobą – wyobrażenia o aniołach.
Pierwszy, przypada na czas patriarchów i wędrówki ludów. Ujawnia się tu tajemnica „osobliwej jedności między Bogiem, a aniołem”.
Na szczególną uwagę zasługuje Anioł Jahwe. Postać ta, ontycznie kontrowersyjna, wyraża równocześnie dylematy angelologii biblijnej Starego Testamentu związane z wyraźnym rozdzieleniem Jahwe i anioła. „Anioł Jahwe jest to szczególna istota, której Bóg zleca szczególne zadanie do wykonania, przy czym wobec otrzymanego od Boga mandatu, sam anioł schodzi zupełnie na dalszy plan”. Anioł Jahwe jest określeniem dla objawiającego się Jahwe. Pojawia się w zastępstwie Jahwe, wykonując misje w stosunku do Izraela. Jeżeli chodzi o stosunek Anioła Jahwe do Boga, to zauważymy pewną nieścisłość. „Tu i ówdzie nawet nie sposób odróżnić między Jahwe a Jego Aniołem”.
Anioł Jahwe, jest ” w wielu przypadkach ” „tym obliczem Jahwe, pod którym objawia się On człowiekowi, odmienny od różnych posłańców-aniołów(…)”, z drugiej zaś strony, różnica między aniołem Jahwe a Nim samym jest zdecydowanie wyraźna. Wyodrębniły się cztery teorie interpretacyjne: pierwsza, nazywana teorią reprezentacji głosi, że Anioł Jahwe, jest stworzonym duchem, występującym w imieniu Jahwe; druga ” teoria utożsamienia, według której Anioł Jahwe jest tożsamy z Jahwe, który, jako niewidzialny, wszechobecny i transcendentny, objawia się człowiekowi, jako widzialny i działający; wreszcie trzecia ” teoria interpolacji, według której termin Anioł Jahwe, jest ekwiwalentem samego pojęcia „Bóg”, czy „Jahwe,” występujący w opisach teofanii, w obliczu których izraelska świadomość transcendencji Boga, sprzeciwiała się wizji bezpośredniego objawienia się Boga człowiekowi. Czwarta z teorii tzw. mesjaniczna lub logosowa traktuje Anioła Jahwe jako Słowo Boże (Mądrość Bożą), różne osobowo od Boga Jahwe, ale istotowo tożsame z Nim. Anioł Jahwe miał być prefigurą Mesjasza, Chrystusa.
Drugi okres ” królewski ” charakteryzuje się przedstawianiem Boga, Jahwe, jako Pana nieba i ziemi. „Staje się jednocześnie Bogiem dalekim, majestatycznym królem, który otoczony jest przez dwór służących mu duchów”. Stąd, mówi się o aniołach jako niebiańskich istotach należących do nadwornego orszaku Jahwe, służących Mu i Go wysławiających”. Nurt ten jest nawiązaniem do angelologicznych tradycji starożytnego wschodu, zwłaszcza Mezopotamii. Tradycje te przedstawiały Boga – JHWH, jako Tego, który posiada swój niebiański dwór, złożony z różnych kategorii, zastępów, a nawet armii. Jak pisze Jan Sochoń, aniołowie „stanowią najbliższe środowisko Boga”, których głównym zadaniem jest – posługując się językiem analogicznym, podobnie jak to czyni Biblia – tańczyć i wyśpiewywać Bogu hymny pochwalne. Aniołowie, wchodzący w skład domowników Boga zawsze są podporządkowani Stwórcy. Są oni od Niego nieskończenie niżsi, zawsze od Niego zależni. Relacja zależności między JHWH a aniołami leży przede wszystkim w stwórczej relacji Boga do aniołów. Choć Pismo Święte w bezpośredni sposób nie mówi o akcji stwórczej – dotyczącej aniołów, to jednak ten fakt jest wynikiem kategorycznych stwierdzeń, że „Bóg jest stwórcą wszystkiego w ogóle (Rdz.1,1; Wj 20,11; Ps 178,2-5)”. W Księdze Hioba, spotykamy „synów Bożych”; w Księdze Jozuego 5,14 odnaleźć można aniołów, jako wojsko niebieskie. Funkcje szczegółowe przypisywane są serafinom i cherubinom. Pierwsze stoją przed Bożym tronem, głosząc chwałę JHWH i oczyszczając stworzenia zbliżające się do Boga (Iz 6,2-3.7). Drugie – których określenie jest pochodzenia mezopotamskiego – chronią wejście do raju i są nosicielami Boga, podtrzymując Boży tron, czy unosząc rydwan JHWH. Będąc wojskiem samego Boga wielbią Go, współdziałają z Nim na ziemi, jako Jego wysłannicy do ludzi. „Bez wątpliwości od okresu królów wzrasta ważność aniołów jako instancji pośredniczącej między Bogiem i człowiekiem”.
I tak Rdz 28,12 mówi o aniołach Bożych, którzy utrzymują więź między niebem i ziemią, „umożliwiają nawiązanie rozmowy, skierowanej od boskiej ‘góry’ ku ludzkiemu ‘dołowi’ „. Anioł często nazywany jest przez Pismo Święte posłańcem, gdyż przynosi on człowiekowi Boże słowo. Na kartach Starego Testamentu „świat aniołów […] znajdzie miejsce jedynie o tyle, o ile nie będzie się sprzeciwiał monoteizmowi”.

Anioł uczący
Wiara w anioły ożywiła się znacznie od ok. VI w. przed Chrystusem, po powrocie z niewoli babilońskiej. Jest to zapewne związane z wpływem angelologii babilońskiej i perskiej. Jest to trzeci z okresów rozwoju angelologii Starego Testamentu. Jahwe, co raz częściej, zaczęto pojmować jako istotę zupełnie inną od tego, co nas otacza, przekraczającą, to, co ziemskie, ale ” jednocześnie ” będącą nierozerwalnie związaną z człowiekiem. Jeszcze bardziej zaczęto podkreślać znaczenie istot pośrednich między transcendentnym Bogiem, a człowiekiem ( np. Hi 5,1; 15,15). Poza tym monoteizm był tak mocno ugruntowany, że wprowadzenie kolejnych istot nadprzyrodzonych nie było zagrożeniem dla wiary w jednego Boga. W Księdze Daniela aniołowie są ukazywani jako potężne moce pośrednie, które noszą nawet sobie właściwe imiona. Stąd właśnie w późniejszych księgach Starego Testamentu spotkać można anioły wymienione z imienia. W księdze Daniela (np.: Dn 4,10.14; 7,10; 8,16; 9,21; 10, 9-21b; 12,1) wymienia się Michała i Gabriela, będących duchami opiekuńczymi narodów oraz Rafała (Rafaela) z historii Tobiasza (Tb 3,17; 5,4). „Pogłębiająca się świadomość dystansu między Bogiem, a człowiekiem wysunęła na pierwszy plan aniołów jako pośredników między Jahwe a Jego narodem. Izraelska refleksja teologiczna konsekwentnie zwalczała wszelkie formy synkretyzmu, wprowadzając jednocześnie pojęcia nowe, powstałe w wyniku kontrowersji. Aniołowie otrzymali wyraźnie cechy etyczne, dawniej występujące wyraźnie sporadycznie”.
W omawianym okresie, coraz bardziej, jest precyzowana opiekuńcza funkcja aniołów, w stosunku do Izraela, ale również w stosunku do poszczególnego człowieka. Aniołowie traktowani są jako ci, którzy przedstawiają Bogu modlitwy ludzi i wstawiają się za nimi. Od tego momentu nastąpi szczególny rozwój nauki o aniołach stróżach. Choć Biblia nie zawiera wyraźnej nauki o duchach opiekuńczych, to teologowie uważają ją za zasadną i opartą na tekstach Pisma Świętego.
Angelologia Starego Testamentu jest ukierunkowana teocentrycznie. Aniołowie, „dają wyraźne świadectwo o tym, że Bóg do głębi zainteresowany jest losami swych stworzeń. Posłańcy Boga ujawniają jeden z podstawowych przymiotów Boga, jakiego nie jest w stanie zgłębić żaden najbardziej nawet wyszkolony i wnikliwy rozum filozofa. Wskazują na szczególną bliskość Boga, która zapewnia nam pomoc według Jego własnej suwerennej woli, a nie wedle częstokroć małostkowych życzeń i pragnień człowieka”.
„Biblia mówi o aniołach jak o czymś oczywistym, doświadczanym powszechnie, a zarazem trudnym do ujęcia werbalnego”. Angelologia Starego Testamentu, nosi znamiona antropologiczne, choć jest podporządkowana teokracji.

Anioł w modlitwie
Angelologia Nowego Testamentu
„W Nowym Testamencie, wraz z przyjściem Chrystusa, jedynego Pośrednika, rola aniołów wyraźnie maleje(…)”. Nachylenie angelologii Nowego Testamentu ku chrystologii jest podstawową jej cechą. W ten sposób związana jest ona nie tylko z nauką o Chrystusie, ale również z nauką o człowieku w kontekście jego zbawienia. Angelologia Nowego Testamentu wykracza poza dane Starego Testamentu, choć na nich się opiera, włączając się w plan ” pierwszorzędny dla Nowego Przymierza ” zbawienia człowieka w Chrystusie. W ten sposób chrystocentryczna angelologia skupia w sobie kilka rysów, nie tylko teologicznych, ale również antropologicznych i pod względem ściśle religijnym – bez wchodzenia w kompetencje nauk przyrodniczo – kosmologicznych.
„Nowy Testament nie kwestionuje różnych sposobów przedstawiania aniołów, ale hamuje ich dalsze pomnażanie”. Ich obecność jest bardzo subtelna, nigdy nie jest celem samym w sobie. Najczęściej aniołowie występują jako towarzysze historii wcielenia (narodziny i publiczna działalność, męka, zmartwychwstanie) oraz w historii Kościoła pierwotnego.
Angelologia Nowego Testamentu jest chrystocentryczna z dwóch, zasadniczych powodów: jednym jest Boże synostwo Chrystusa, drugim jest dokonane dzieło odkupienia. „Szczególne jest to synostwo, bo dzięki niemu Wcielone Słowo jest zarazem stwórcą świata anielskiego, wręcz racją jego bytu jako elementu całego stworzenia. Dzieło zaś Odkupienia […] czyni aniołów ‘duchami służebnymi, posłanymi na pomoc tym, którzy maja odziedziczyć zbawienie’ (Hbr 1,14)”.
Tak jak cała angelologia Starego Testamentu znajduje swe dopełnienie w pismach nowotestamentalnych, tak obrazy anioła, w których uwidacznia się wpływ angelologii judaistycznej, znajduje swe uzupełnienie w obrazach o proweniencji nowotestamentalnej. „Wg Kol 1,16 aniołowie zostali stworzeni w Chrystusie i przez Chrystusa, są zatem stworzeniami, a nie emanacją bytu samego Boga”. Stworzeni przez Chrystusa, są Mu całkowicie podporządkowani, podporządkowani Jego misji ” misji odkupienia. Jako stworzone przez samego Chrystusa, nigdy z Nim nie konkurują o względy człowieka. Nigdy nie zajmują równej z Nim pozycji. Przeciwnie, w chwilach najbardziej ważkich, w chwilach, kiedy człowieczeństwo Boga, w Chrystusie, styka się z człowieczeństwem człowieka, aniołowie odsuwają się na drugi plan, bądź znikają zupełnie, robiąc miejsce swemu Stwórcy ” przedwiecznemu Słowu. Starotestamentalna relacja stworzenie-Bóg Stwórca, zacieśnia się i ugruntowuje, nabierając wyraźnych cech osobowych, za sprawą Wcielonego Słowa, w którym wszystko znajduje swój początek. Jako pośrednicy Bożych zamysłów usuwają się zupełnie w momencie, kiedy dokonują się najważniejsze momenty w historii zbawienia ” męka i śmierć krzyżowa. „Charakterystycznym faktem jest nieobecność aniołów podczas krzyżowej męki i śmierci Chrystusa, prawdopodobnie dla podkreślenia, że grzech i śmierć mogą być zwyciężone wyłącznie przez Boga”. Tylko Chrystus jest prawdziwym Odkupicielem. Tylko Chrystus jest prawdziwym pośrednikiem. Intuicja ta jest szczególnie bliska teologii św. Pawła i synoptykom. „Aniołowie mają za zadanie zakomunikować to co się wydarzy, albo mają świadczyć o tym co już się wydarzyło, ale nigdy nie wchodzą na scenę tam, gdzie sam Jezus głosi w słowach lub w czynach Królestwo Boże”.
Relacja Stwórca-stworzenie w historii zbawienia, nasuwa kolejny problem angelologii Nowego Testamentu, a mianowicie: ontyczne podobieństwo anioła i człowieka, bliskość świata anielskiego i świata ludzkiego, ujęta w kategoriach teologicznych. „Zarówno w naturze anioła, jak w naturze człowieka istnieje cecha podobieństwa do Boga i Chrystusa jako ich pierwowzoru; z racji swej stworzoności są oni znakami objawiającymi Boże doskonałości, znakami-obrazami, i to wyróżnia ich spośród innych stworzeń noszących na sobie jedynie ślad Bożego działania”.
Według św. Pawła nad całym światem aniołów, niewątpliwie góruje osoba Jezusa Chrystusa (Ef 1,20n; Flp 2,9n). Chrystus jest Panem wszelkiego stworzenia, Jemu jest ono całkowicie podporządkowane. „Podobnymi słowami w liście do Hebrajczyków jest opisana wyższość Chrystusa nad aniołami, także w swej doktrynie angelologicznej list ten znajduje się blisko świata myśli św. Pawła. Autor tego listu pokazuje, że Chrystus, ponieważ jest Synem Bożym ‘o tyle stał się wyższym od aniołów, o ile odziedziczył wyższe od nich imię’ (Hbr 1,4), że jako Stworzyciel wszechświata ‘podtrzymuje wszystko słowem swej potęgi’ (Hbr 1,3) i zasiada po prawicy Boga w niebie. Aniołom natomiast przysługuje tylko rola sług (Hbr 1,7.14)”.
Chrystocentryczność angelologii Nowego Testamentu uwidacznia się wyraźnie w służebnym – wobec Chrystusa i Jego zbawczego dzieła – charakterze posłannictwa aniołów. „Autorzy Nowego Testamentu żyją, tak jak ich poprzednicy, prawdą o aniołach jako wysłannikach Boga do ludzi, ale przede wszystkim swoją uwagę koncentrują na zbawczej akcji Boga realizowanej w Jezusie Chrystusie. W żadnym miejscu nie ma długich refleksji na temat posługiwania aniołów, częściej są wspomniani tylko w opisach dzieciństwa Jezusa u św. Mateusza i św. Łukasza, w wydarzeniach zmartwychwstania oraz w Dziejach Apostolskich”.

Aniołowie w Kościele pierwszych wieków
Służebny charakter anielskiego posłannictwa nie zakończył się wraz z wniebowstąpieniem Chrystusa. Obecność aniołów trwa w Kościele pierwszych wieków. „Zbawcze wydarzenia Jezusa Chrystusa po Jego wniebowstąpieniu i uwielbieniu są aktualizowane w Kościele i przez Kościół. Dzieje Apostolskie mówią o obecności aniołów już podczas samego wydarzenia wniebowstąpienia, które stanowi przejście od tajemnicy Jezusa do historii Kościoła (Dz 1,10), a potem wskazują na ich działanie i obecność w całych dziejach Mistycznego Ciała Chrystusa”.
Aniołowie obecni są w dziejach młodego Kościoła w Jerozolimie. Aniołowie są „narzędziami” Boga czynnymi od samego początku istnienia Kościoła: przekazują Boże rozkazy i obietnice, uczestniczą w misji głoszenia Ewangelii. Inną formą anielskiej pomocy pierwotnemu Kościołowi jest cudowne działanie usuwające przeszkodę, na którą napotykała działalność apostołów. Przeszkodą tą najczęściej było pozbawienie wolności grupy apostołów i samego św. Piotra.

„Funkcje aniołów w świecie rzeczywistości ziemskich, jako nierozerwalnie związanych z historią zbawienia, są formą współudziału w drodze do celu, tj. do ostatecznego spotkania z Bogiem”.

 

Przypisy:
Artykuł jest przeredagowaną częścią pracy magisterskiej autora, pt: „Teologiczne treści w poezji, na przykładzie motywów angelologicznych w wybranych wierszach Jana Twardowskiego”